ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΧΡΟΝΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ του 1821
Ευθύμιος Χαρ. Ταλάντης
(Ομιλία την 25η Μαρτίου 2010 στο Κυριακοπούλειο Πνευματικό Κέντρο Ιτέας)
____ Χρέος ιερό επιβάλει τις μέρες αυτές να στοχαστούμε –έστω για λίγο- και να αναμοχλεύσαμε στη μνήμη μας, την παράτολμη ομολογουμένως ενέργεια των προγόνων μας, να αγωνισθούν μέχρις εσχάτων, για να αναστήσουν το ημιθανή επί τετρακόσια χρόνια Ελληνικό έθνος.
____ Στα πλαίσια αυτού του ιερού χρέους, ευχαριστώ θερμά την αξιότιμη πρόεδρο του πολιτιστικού Ομίλου Ιτέας «ο Δεσμός», την κ. Ευσταθία Κακανά που μου έδωσε την ευκαιρία να μοιραστώ εδώ μαζί σας, μερικές σκέψεις και να αναφερθώ στα ηρωικά εκείνα χρόνια, που οι πρόγονοί μας πέτυχαν το ποθούμενο, ύστερα από τόσες προσπάθειες που έγιναν από την άλωση του ελλαδικού χώρου και μετά, μέχρι την επανάσταση του 1821.
____ Δε θα ασχοληθώ με τα πολεμικά γεγονότα της επανάστασης, για να εξιστορήσω τα κατορθώματα των πρωταγωνιστών του εθνικοαπελευ-θερωτικού αγώνα που έγιναν εδώ στο τόπο μας, και τα οποία άλλωστε είναι λίγο πολύ γνωστά στους περισσότερους.
____ Θα μου επιτρέψετε λοιπόν να αναφερθώ στα πολιτικά γεγονότα κατά τον πρώτο χρόνο της επανάστασης και ιδιαίτερα σ’ αυτά που έγιναν στα Σάλωνα, δηλαδή τη συγκρότηση του οργανισμού του Αρείου Πάγου των Σαλώνων, όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζεται.
____ Βέβαια όπως αντιλαμβάνεστε ένα τέτοιο θέμα, όσο ενδιαφέρον κι αν παρουσιάζει, δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί με όλες τις παραμέτρους που το διαμόρφωσαν και να εξαντληθεί σε μια ολιγόλεπτη ομιλία. Ωστόσο θα καταβάλω προσπάθεια να προβληματίσω, έστω λίγο με το ζήτημα αυτό, δηλαδή το πολιτικό, το οποίο πιστεύω πως εξακολουθεί να είναι πάντα επίκαιρο ακόμα και στις μέρες μας.
____ Πριν αναφερθώ στα πολιτικά, θα μου επιτρέψετε να απαριθμήσω τάχιστα, τα πολεμικά γεγονότα, που συνέβησαν στην ευρύτερη περιοχή της Παρνασσίδας κατά τον πρώτο χρόνο της επανάστασης.
____ Στις 25 Μαρτίου 1821 έγινε η σύσκεψη των προκρίτων και των οπλαρχηγών στην Ιερά Μονή του Προφήτη Ηλία στο Χρισσό, όπου ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας όρκισε τους αγωνιστές και κήρυξε την επανάσταση με αρχηγό τον καπετάν Πανουργιά.
____ Στις 10 Απριλίου οι επαναστατημένοι Έλληνες έγιναν κυρίαρχοι του κάστρου των Σαλώνων. Είναι το πρώτο κάστρο που πέφτει στα χέρια των Ελλήνων.
____ Στις 22 Απριλίου έχουμε την μεγάλη μάχη στην Αλαμάνα με την ήττα και υποχώρηση των επαναστατημένων Ελλήνων και την απώλεια δύο εξεχουσών μορφών της επανάστασης, του Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα και του Θανάση Διάκου.
____ Στις 8 Μαΐου έχουμε την ηρωική μάχη στο χάνι της Γραβιάς με τον Οδυσσέα Αντρούτσο και την καθοριστική νίκη των Ελλήνων στην Αρβανιτοράχη λίγες μέρες αργότερα.
____ Στις 26 Αυγούστου έχουμε την μεγάλη μάχη στα Βασιλικά.
____ Και τέλος στις 20 Σεπτεμβρίου έχουμε την καταστροφή του Γαλαξειδίου από τον στόλο του Καρά Αλή.
____ Οι ραγδαίες εξελίξεις που άρχισαν να σημειώνονται με τα πολεμικά γεγονότα που ξέσπασαν απ’ τα μέσα Μαρτίου του 1821 στην μέχρι τότε τουρκοκρατούμενη Ρούμελη και το Μοριά, δημιούργησαν μια βαθειά τομή στη νεότερη ιστορική πορεία του ελληνικού έθνους, όχι μόνο γιατί με το αίμα τους οι αγωνιστές απελευθέρωσαν το γένος, ύστερα από τετρακόσια και πλέον χρόνια κάτω από τον καταπιεσμό της οθωμανικής διοίκησης, αλλά και γιατί με τις πρώτες πολιτικές πράξεις τους οι επαναστατημένοι Έλληνες, δηλαδή οι τοπικές επαναστατικές διοικήσεις του πρώτου χρόνου της επανάστασης, έβαζαν τα θεμέλια της συνταγματικής διακυβέρνηση, στην ελεύθερη πλέον Ελλάδα.
____ Βέβαια η επανάσταση του γένους, δεν περιορίστηκε μόνο στις δυο προαναφερόμενες περιοχές τη Ρούμελη και το Μοριά. Όμως στις υπόλοιπες περιοχές που ξέσπασαν εξεγέρσεις, δεν είχαν την επιτυχία που σημειώθηκε στο νοτιότερο κομμάτι της ελληνικής χερσονήσου.
____ Απ’ τις πρώτες κιόλας ημέρες που επικράτησε η επανάσταση, έγινε αντιληπτό πως έπρεπε να επιτευχθεί μια πολιτική κυριαρχία, αφού η ύπαρξη μιας ανώτερης αρχής που καθοδηγούσε τον αγώνα, αποδείχτηκε «ανύπαρκτη». Ο ρόλος της Φιλικής Εταιρεία εξαντλήθηκε στο πρόσταγμα για το ξέσπασμα του αγώνα. Τοπικές επαναστατικές διοικήσεις, έπρεπε να αναλάμβαναν να αντικαταστήσουν την Τουρκική πολιτική κυριαρχία και να συντονίσουν περαιτέρω τον αγώνα.
____ Έτσι λοιπόν οι πολιτικές πράξεις ή τα νομοθετήματα όπως ονομάστηκαν, που ψηφίστηκαν από συνελεύσεις κατά τον πρώτο χρόνο της επανάστασης, είναι ουσιαστικά προπαρασκευαστικές ζυμώσεις των συνταγματικών ψηφισμάτων που ακολούθησαν κατά τη διάρκεια του αγώνα, όπως της πρώτης (Α) εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου το 1822, με τίτλο «Προσωρινό Πολίτευα της Ελλάδος», ή το σύνταγμα της δεύτερης (Β) εθνοσυνέλευσης στο Άστρος Κυνουρίας το 1823, αλλά και της τρίτης (Γ) εθνοσυνέλευσης στην Τροιζήνα στα 1827.
____ Η πρώτη πολιτική πράξη του πρώτου χρόνου της επανάστασης, ήταν η λεγόμενη πράξη της Πελοποννησιακής Γερουσία, που προήλθε από τη συνέλευση που έγινε στις 26 Μαΐου 1821 στην Μονή Καλτεζών στην Αρκαδία. Η συνέλευση των Καλτεζών εξέλεξε ως επίσημη τοπική επαναστατική διοίκηση της Πελοποννήσου, τον Επίσκοπο Βρεσθένης Θεοδώρητο και τους πρόκριτους: Σωτήριο Χαραλάμπη, Αθανάσιο Κανακάρη, Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλο, Θεοχαράκη Ρέντη και Νικόλαο Πονηρόπουλο, καθώς και ως αρχιστράτηγο Πελοποννήσου, τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.
____ Το κείμενο της Πελοποννησιακής Γερουσία δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες, για να ρυθμίσει τις σχέσεις των επαναστατημένων Ελλήνων. Ήταν μικρό κείμενο, όπου εκφράζονταν γενικές πεποιθήσεις και άφηνε τα υπόλοιπα να ρυθμιστούν μετά την άλωση της Τριπολιτσάς. Άλλωστε ο αγώνας στην Πελοπόννησο συνεχιζόταν.
____ Στις 7 Ιουνίου του 1821, έφτασε από τη Τεργέστη στην Ύδρα, ο Δημήτριος Υψηλάντης, αδελφός του αρχηγού της επανάστασης Αλέξανδρου Υψηλάντη.
____ Στη συνέχεια πέρασε στην Πελοπόννησο όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους στρατιωτικούς και τους προκρίτους και προσπάθησε να αναλάβει την εξουσία των επαναστατημένων Ελλήνων στο Μοριά και τη Ρούμελη. Ο Υψηλάντης δεν έγινε όμως αποδεκτός ως απόλυτη εξουσίας, όπως ο αδελφός του στη Μολδοβλαχία και άρχισαν οι προστριβές με την Πελοποννησιακή Γερουσία για την άσκηση εξουσίας.
____ Εκτός από τον Υψηλάντη, είχαν καταφτάσει στο Μοριά και αρκετοί άλλοι μορφωμένοι για την εποχή τους Έλληνες, ως επί το πλείστον μυημένη στη Φιλική Εταιρεία, με σκοπό να βοηθήσουν στρατιωτικά, αλλά περισσότερο πολιτικά την επανάσταση.
____ Αν και υπήρχε η αναγκαιότητα ενός κεντρικού συντονισμού και η υπακοή των επαναστατημένων σ’ έναν αρχηγό, διαφάνηκε απ’ την αρχή, πως οι ίντριγκες στις πολιτικές ζυμώσεις άρχισαν να αχνοφαίνονται, μεταξύ των παλαιών προκρίτων και των γραμματιζούμενων που είχαν έρθει να βοηθήσουν την επανάσταση.
____ Τον Αύγουστο του 1821 ο τότε Επίσκοπος Ταλαντίου (Αταλάντης) Νεόφυτος μαζί με τον Κωνσταντίνο Σακελίου, μετέβησαν από τη Ρούμελη στην Πελοπόννησο με σκοπό να ζητήσουν από τον Υψηλάντη, που εκείνη την περίοδο είχε επικρατήσει της Γερουσίας, στρατιωτική δύναμη για ενίσχυση των δυνάμεων της Στερεάς Ελλάδας.
____ Στις επαφές που είχαν με τους πρόκριτους της Πελοποννήσου, και ιδιαίτερα με τον Δημήτριο Υψηλάντη συναποφασίστηκε ότι: προκειμένου να δημιουργηθεί μια ενιαία κεντρική επαναστατική κυβέρνηση, που θα μεριμνούσε για τον εφοδιασμό των αγωνιστών με τρόφιμα και πολεμοφόδια, έπρεπε να προηγηθεί με τοπικές περιφερειακές συνελεύσεις η διοικητική οργάνωση των επαναστατημένων περιοχών, οι οποίες θα προετοίμαζαν μια εθνοσυνέλευση που θα αντανακλούσε τη βούληση του λαού.
____ Για το λόγο αυτό, αποφασίστηκε να αποσταλούν στις περιφέρειες οι μορφωμένοι φιλικοί, που είχαν έρθει να βοηθήσουν την επανάσταση. Έτσι ο μεν Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος θα μετέβαινε στο Μεσολόγγι για να αναλάβει την Δυτική Στερεά, ενώ ο Επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος με τους: Δρόσο Μανσόλα, Ιωάννη Σκανδαλίδη, Άνθιμο Γαζή, Θεόδωρο Νέγρη, Ιεροδιάκονο Γρηγόριο Κωνσταντά, θα μετέβαιναν στα Σάλωνα για να οργανώσουν τους εκεί επαναστατημένους Έλληνες.
____ Στη Βυτίνα της Αρκαδίας συνέταξαν και απέστειλαν προκήρυξη για συγκάλεση συνελεύσεων μεταξύ των προκρίτων και των καπεταναίων της επανάστασης, που θα γίνονταν ταυτόχρονα στις 14η Σεπτεμβρίου 1821, για μεν τη Δυτική Στερεά στο Μεσολόγγι, για δε την Ανατολική Στερεά στα Σάλωνα, όπως είπαμε και καλούσαν τις επαρχίες των επαναστατημένων να εκλέξουν και να στείλουν τους αντιπροσώπους τους, αντίστοιχα στα Σάλωνα και στο Μεσολόγγι.
____ Όμως το καλοκαίρι του 1821 η Οθωμανική αρμάδα υπό τον Καπετάν Νουαίχ Ζααδέ Αλή μπέη γνωστότερο ως Καρά Αλή, μπήκε στον Κορινθιακό και επιτέθηκε στις παραθαλάσσιες επαναστατημένες πόλείς, καταστρέφοντας ολοσχερώς το Γαλαξείδι. Έτσι αναβλήθηκε η συγκρότηση των συνελεύσεων οι οποίες έγιναν τελικά στα μέσα Νοεμβρίου του ιδίου έτους.
Στο Μεσολόγγι η συνέλευση έγινε τελικά στις 9 Νοεμβρίου 1821. Έχουμε ουσιαστικά τη δεύτερη πολιτική πράξη των επαναστατημένων Ελλήνων, όπου ονομάστηκε «Οργανισμός της Γερουσίας της Δυτικής Ελλάδος». Μέλη της γερουσίας εκλέχθηκαν: Ο εκλαμπρότατος Πρίγκιψ Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και οι : Πάνος Γαλάνου – Γεωργάκης Μαυρομμάτης – Αναγνώστης Καραγιάννης – Χρηστάκης Στάικος – Αντώνιος Αναστασίου – Κωνσταντίνος Λογοθέτης – Αναγνώστης Μακρυσεγγούνας – Ιωάννης Τρικούπης και ο Μίτζιος Φραγκούλης. Από τον τίτλο και μόνο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου –Εκλαμπρότατος Πρίγκιψ- που πέρασε μέσα στο κείμενο, μπορούμε να διαπιστώσουμε τις διαθέσεις αυτού του πολιτικού άνδρα, οι οποίες έγιναν ορατές πολύ περισσότερο στην μετέπειτα καριέρα του.
____ Η διοίκηση της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος δεν απέκτησε τη συστηματική οργάνωση, όπως αυτή της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, η οποία είναι η τρίτη πολιτική πράξη των επαναστατημένων Ελλήνων, και η οποία θα μας απασχολήσει λίγο περισσότερο, γιατί αφενός μεν έλαβε χώρα στα Σάλωνα και αφετέρου δε, γιατί με αυτή την πολιτική πράξη αναπτύχθηκαν αυτοτελώς οργανωμένες διοικητικές υπηρεσίες.
____ Ένα επίσης κείμενο με την ονομασία «Στρατοπολιτικό σύστημα Σάμου» που συντάχθηκε στο ομώνυμο νησί, εντάσσεται κι αυτό στις πολιτικές πράξεις των επαναστατημένων Ελλήνων.
____ Ωστόσο όμως, κανένα από τα προαναφερθέντα κείμενα, δεν είχε την έκταση και δεν εισήρθε σε λεπτομέρειες για να ρυθμίσεις τις σχέσεις μεταξύ των επαναστατημένων, όπως το κείμενο που ψηφίστηκε στη συνέλευση των Σαλώνων.
____ Στα Σάλωνα, οι εργασίες της συνέλευσης άρχισαν στις 15 Νοεμβρίου 1821, στο κτήριο όπου σήμερα στεγάζεται το αρχαιολογικό μουσείου της Άμφισσας και συμμετείχαν αρκετοί αντιπρόσωποι.
____ Το κείμενο που βρήκε από τη συνέλευση των Σαλώνων, ως ψήφισμα της Γερουσίας της Ανατολικής χέρσου Ελλάδος είχε τον τίτλο «Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος». Φαίνεται πως είχε συνταχθεί ενωρίτερα από τον Θεόδωρο Νέγρη και πάνω σ’ αυτό έγιναν οι όποιες συζητήσεις της συνέλευσης.
____ Είναι αξιοσημείωτο να δούμε ποιοι σύνεδροι υπογράφουν το κείμενο
Είναι :
Ιερωμένοι:
Οι Επίσκοποι:
Ταλαντίου Νεόφυτος -
Μπουδουνίτζης Διονύσιος
Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος
Ο Αρχιμανδρίτης :
Άνθιμος Γαζής
Και ο Ιεροδιάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς
Λαϊκοί
Θεόδωρος Νέγρης
Καπετάν Πανουργιάς
Καπετάν Μιτζοκοντογιάννης
Καπετάν Δήμος Σκαλτσάς
Καπετάν Οδυσσεύς
Καπετάν Γκούρας
Καπετάν Γεώργιος Πιλάλας.
Καπετάν Κώνστας Χορμόβας
Καπετάν Αντώνιος Κοντόπουλος
Καπετάν Μήτρος Μπασδέκης
Ιωάννης Λογοθέτης
Ιωάννης Φίλωνος
Λάμπρος Νάκου
Βασίλειος Κάλκος
Αναγνώστης Λοιδωρικίου
Αναστάσιος Αναγνώστου Λοιδωρικίου
Γιάννης Λάπας
Διονύσιος Τριανταφύλλου Αθηναίος
Μαργαρίτης Δημάδης
Ιωάννης Σκανδαλίδης
Ιωάννης Βιζούλας
Δρόσος Μανσόλας Θετταλός
Κυριαζής Ανγ: Θετταλός
Παπά Γεώργιος Πολίτης Μαλανδρινιώτης
Γεώργιος Λέκος Μαλαντρινιώτης
Κωνστ: Σακελίων
Αναστάσιος Παναγιώτου Ταλαντιναίος
Γιαννάκης Δούκας
Βασίλειος Τζάρας Σαλωνίτης
____ Όλο το κείμενο διαιρείται δε σε έξι (6) τμήματα.
____ Το πρώτο (Α) τμήμα αποτελείται από τρία (3) κεφάλαια.
____ Στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του τμήματος γίνεται μνεία για πολιτικά ζητήματα.
____ Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τον τίτλο «Διακήρυξις Δικαιωμάτων και χρεών του Έλληνος» απαριθμούνται τα δικαιώματα αλλά και οι υποχρεώσεις των Ελλήνων πολιτών.
____ Ενώ στο τρίτο κεφάλαιο, με τον τίτλο «Πολιτικός Οργανισμός» σε τρείς παραγράφους απαριθμούνται τα τρία όργανα του νεοσύστατου κράτους, ήτοι: της Εθνικής Βουλής, του Αρείου Πάγου, και της Διοίκησης έκαστης επαρχίας.
____ Το δεύτερο (Β) τμήμα της Νομικής Διάταξης αποτελείται κι αυτό από τρία κεφάλαια και στο κάθε κεφάλαιο γίνεται ανάλυση των αρμοδιοτήτων, τριών διοικητικών οργάνων που προαναφέρθηκαν, ήτοι:
____ 1) Της Εθνικής Βουλής ως κεντρική διοίκηση των Ελλήνων.
____ 2) Του Αρείου Πάγου, ως ένα σώμα ένωσης των επαρχιών με την εθνική βουλή, (κάτι σαν τις σημερινές περιφέρειες) αλλά με σαφώς αυξημένες αρμοδιότητες, έναντι της κεντρικής διοίκησης.
____ 3) Της εσωτερικής Διοίκησης έκαστης των επαρχιών.
____ Στο τμήμα αυτό του κειμένου που είναι και το μεγαλύτερο σε έκταση, άξιο λόγου είναι τα περί του Αρείου Πάγου νομοθετήματα.
____ Ο Άρειος Πάγος ήταν ένα δωδεκαμελές όργανο που συγκέντρωνε απόλυτη εξουσία επί όλων των επαρχιών της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας.
____ Διαιρέθηκε δε ανά έξη μέλη, σε πολιτικό τμήμα με πρόεδρο τον Θεόδωρο Νέγρη και σε δικαστικό τμήμα με πρόεδρο τον Επίσκοπο Ταναντίου Νεόφυτο.
____ Προέβλεπε να έχει υπό την άμεση διαταγή τους στρατιωτικό σώμα, τόσο για τη φρουρά του, όσο και για την εκτέλεση των αποφάσεών του. Επίσης όφειλε να φροντίζει για σχολεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία κλπ.
____ Είναι φανερό, πως διατηρούσε σημαντικά προνόμια έναντι ακόμα και αυτής της Εθνικής Βουλής, η οποία δεν μπορούσε να φέρει στρατεύματα στην Ανατολική Στερεά χωρίς την έγκριση του Αρείου Πάγου.
____ Γενικά από το πνεύμα του κειμένου διαφαίνεται μια σκοπιμότητα καθυπόταξης των εκπροσώπων των στρατιωτικών, αλλά έμμεσα και των πνευματικών ηγετών. Και το σπουδαιότερο σ’ αυτό το ζήτημα, για το οποίο θα αναφερθώ παρακάτω, είναι πως οι Επίσκοποι που υπόγραψαν το κείμενο, ο Ταλαντίου, ο Μενδενίτσης και ο Λιδωρικίου, αλλά και ο Άνθιμος Γαζής καθώς και ο Ιεροδιάκονος Γρηγόρης Κωνσταντάς, δεν αντιλήφθηκαν τις παγίδες των νομοθετημάτων που υπέγραφαν, όπου ποδηγετήθηκε η εκκλησία σ’ ένα πολιτειοκρατικών αντιλήψεων σύστημα.
____ Στο τρίτο (Γ) τμήμα της Νομικής Διάταξης υπάρχει ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Κοινωνικά». Ουσιαστικά όμως δεν προσδιορίζονται υπό τύπου νομικών διατάξεων οι κοινωνικοί νόμοι. Γίνεται μια αόριστη αναφορά στους κοινωνικούς νόμους των Βυζαντινών και εκφράζεται η προσδοκία να ασχοληθεί η εθνική Βουλή με την κατάρτιση των κοινωνικών νόμων.
____ Το τέταρτο (Δ) τμήμα της Νομικής Διάταξης με δύο κεφάλαια, ένα περί Δοσιμάτων και ένα Εισοδημάτων, γίνεται μια γενική μνεία περί της φορολογικής πολιτικής, χωρίς επίσης λεπτομέρειες οι οποίες άλλωστε δεν μπορούσαν να γίνει με τις συνθήκες που επικρατούσαν στη ρευστή ακόμα κατάσταση.
____ Στο πέμπτο (Ε) τμήμα της Νομικής Διάταξης και στο μοναδικό κεφάλαιο με τον τίτλο «Στρατιωτικά» επιχειρείται μια υποτυπώδη προσπάθεια να οργανωθούν οι άτακτοι ακόμα επαναστάτες, σε μια μορφή τακτικών στρατιωτικών σωμάτων, υπό την υψηλή πάντα εποπτεία του Αρείου Πάγου.
____ Στο έκτο (ΣΤ΄) τμήμα με ένα κεφάλαιο με τίτλο «Δικανικά, Κολαστικά, Αγρονομικά, Θαλάσσια, και Εμπορικά» αφήνεται τα θέματα αυτά να τα ρυθμίσει η Εθνική Βουλή, ενώ εκφράζεται η επιθυμία στα περί εμπορίου να υιοθετηθεί ο Γαλλικός εμπορικός κώδικας.
____ Στο τέλος του κειμένου και με τον τίτλο «ΑΠΟΠΛΗΡΩΜΑ» γίνεται μνεία ορισμένων θεμάτων, στα οποία δε δόθηκε από την αρχή η δέουσα προσοχή των συμμετεχόντων στη συνέλευση.
____ Ουσιαστικά με τις διατάξεις αυτές, ο συντάκτης (εν προκειμένω ο Νέγρης) έθεσε τον ιερό κλήρο στον διακριτό έλεγχο των νομικών διατάξεων του κράτους, δηλαδή νομοκρατούσα πολιτεία. Ενώ αντίθετα ο οργανισμός του Αρείου Πάγου έμεινε στο απυρόβλητο ακόμη και από την εθνική Βουλή, ωσάν να επρόκειτο για ανεξάρτητο όργανο που θα διοικούσε αυτόνομα, μέσα στον ελλαδικό χώρο, όπου γινόταν προσπάθεια να οργανωθεί πολιτικά.
____ Πρόκειται για μια τεράστια αντίφαση ως προς το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Είναι ένα μυστήριο από τη Βαβυλωνία των νόμων που επιχειρήθηκαν με το κείμενο της «Νομικής Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος».
____ Το κείμενο όπως προείπαμε, συντάχθηκε από τον Θεόδωρο Νέγρη. Έναν φιλόδοξο Φναριώτη Νομικό, μέλους της Φιλικής Εταιρείας, προικισμένος με οργανωτικές ικανότητες, και με πλούσια εμπειρία στο χώρο της Οθωμανικής διοίκησης -είχε διατελέσει και διπλωματικός αντιπρόσωπος του Σουλτάνου στη Γαλλία- ο οποίος ήταν ο εμπνευστής και συντάκτης του.
____ Οι κριτικές και τα σχόλια που έγιναν από κατοπινούς μελετητές και ειδικούς περί τα νομικά, είναι λίγο-πολύ αντιφατικές. Οι περισσότερες εστιάζουν στην κακοδαιμονία της φυλής μας για αρχομανία, αυτοπροβολή και επιδίωξη προσωπικών φιλοδοξιών. Μειονεκτήματα τα οποία πράγματι υπήρχαν και ανιχνεύονται μέσα στα κείμενα και συνετέλεσαν σε αρκετά δεινά που έζησε ο τόπος εκείνη την εποχή.
____ Εξαιτίας αυτών των κακοδαιμονιών από τους πολιτικούς παράγοντες οι οποίοι συστήνοντας και ελέγχοντας αυτούς τους οργανισμούς, επιχείρησαν -και σε μεγάλο βαθμό πέτυχαν- να εδραιώσουν την πολιτική τους παρουσία στους κόλπους των επαναστατών.
____ Ωστόσο όμως, δεν πρέπει να παραβλέπουμε, ή έστω να προβάλλουμε λιγότερο, και κάποια πρωτοποριακά στοιχεία που αναδεικνύονται μέσα απ’ το κείμενο της «Νομικής Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» εξετάζοντάς τα, όχι με τα αυστηρά κριτήρια της εποχής μας, αλλά θεωρώντας τα, μέσα στο όλο πολιτικό πλαίσιο που επικρατούσε τότε στον Ευρωπαϊκό χώρο, ακόμα και στις συνήθεις που είχε διαμορφώσει η μακρόχρονη οθωμανική κυριαρχία.
____ Είναι αξιοσημείωτο πως η Νομική διάταξη δεν απέδιδε τίτλους Ευγενίας στους Έλληνες. Αναφέρεται ρητά μέσα στο κείμενο, πως όλοι οι Έλληνες έχουν ίσα δικαιώματα για να αναλάβουν κάποιο αξίωμα. Γράφει χαρακτηριστικά : «Όλοι οι Έλληνες εις όλα τα αξιώματα και τιμάς της Ελλάδος έχουσι το αυτό δικαίωμα. δοτήρ δε τούτων μόνη εκάστου η αξιότης».
____ Επίσης, για πρώτη φορά περιγράφονται όχι μόνο τα δικαιώματα αλλά και οι υποχρεώσεις των Ελλήνων.
____ Από το πνεύμα του κειμένου της Νομικής Διάταξης, γίνεται κατανοητό πως πέραν των όποιων πρωτοποριακών διατάξεων και των όποιων θεμιτών ή και αθέμιτων προσωπικών φιλοδοξιών του εμπνευστή του, επιχειρήθηκε πρόωρα, με έντεχνο τρόπο η χειραγώγηση των στρατιωτικών, δηλαδή, των καπεταναίων των επαναστατημένων σωμάτων, οι οποίοι προέρχονταν από τους θεσμούς των κλεφταρματολών της τουρκικής περιόδου και λόγο της αγραμματοσύνης, ίσως να μην κατανόησαν τις εξουσίες που χορηγούσαν στον Άρειο Πάγο.
____ Οι οπλαρχηγοί είχαν διαφορετικές συνήθειες από μια τυφλή υπακοή σε οργανωμένο σύνολο, και μάλιστα περιφερειακού τύπου, λόγω κυρίως της συμμετοχής τους στα προεπαναστατικά αρματολίκια όπου οι άγραφοι κώδικες συμπεριφοράς καταξίωναν τους ικανότερους στη θέση του καπετάνιου, αλλά και ίσως να είχαν κι αυτοί, διαφορετικές προσδοκίες για τους εαυτούς τους μετά την απελευθέρωση.
____ Αντίθετα οι εγγράμματοι Έλληνες που βοήθησαν στο πολιτικό σκέλος -Φαναριώτες στην πλειοψηφία τους- με γνώσεις περί των νομικών και των πολιτικών δολοπλοκιών, εκπαιδευμένοι οι περισσότεροι είτε στα σουλτανικά παλάτια, είτε στην αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, θέλησαν να ποδηγετήσουν το σύστημα και να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στα πρότυπα της τότε Ευρώπης. Κι αυτό φάνηκε πολύ γρήγορα, απ’ τα κατοπινά γεγονότα με τις συγκρούσεις, ιδιαίτερα του Οδυσσέα Αντρούτσου και των μελών του Αρείου Πάγου.
_____ Το κείμενο της «Νομικής Διάταξης της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» ή του Αρείου Πάγου των Σαλώνων όπως έχει καθιερωθεί να αποκαλείται, αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η κατάρτιση του πρώτου συντάγματος με τίτλο «Προσωρινό Πολίτευα της Ελλάδος» που ψηφίστηκε στην πρώτη Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων στην Επίδαυρο το 1822.
____ Οι εξουσίες που προήλθαν από τα νομοθετήματα των πρώτων χρόνων της επανάστασης, ουσιαστικά καταργήθηκαν στην Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος Κυνουρίας τον Απρίλιο του 1823, και ενισχύθηκε ο ρόλος της κεντρικής εξουσίας.
Εκκλησιαστικό Ζήτημα
____ Ένα επίσης ζήτημα διοικητικής φύσεως που προέκυψε με την επανάσταση, όπου εξελίχθηκε στην πορεία σε πολιτικό πρόβλημα, και έχει έμμεσα την αφετηρία του, στο κείμενο της «Νομικής Διάταξης της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» είναι το θέμα των σχέσεων της εκκλησίας με την πολιτεία.
____ Το θρησκευτικό συναίσθημα, ισχυρά εδραιωμένο στην πεποίθηση των επαναστατημένων Ελλήνων, αφού άλλωστε η επανάσταση έγινε με το σύνθημα «Για του Χριστού την πίστη την Αγία και της Πατρίδος την Ελευθερία», εκφράστηκε ρητά στο πρώτο κεφάλαιο της «Νομικής Διάταξης της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» Γράφει χαρακτηριστικά: «- Αν και όλας τας θρησκείας και γλώσσας δέχεται η Ελλάς, και τας τελετάς και χρήσιν αυτών κατ’ ουδένα τρόπον δεν εμποδίση, την Ανατολική όμως του Χριστού εκκλησία και την σημερινήν γλώσσαν μόνας αναγνωρίζεις ως επικρατούσες θρησκείαν και γλώσσαν της Ελλάδος».
____ Εγγύηση για την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος, αποτελούσε το γεγονός ότι επικεφαλείς των επαναστατημένων, ήταν οι Ορθόδοξοι Αρχιερείς – Ιερείς και οι απλοί Μοναχοί. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι πρώτοι που υπογράφουν το κείμενο της «Νομικής Διάταξης της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» ήταν οι τρείς Επίσκοποι: ο Ταλαντίου Νεόφυτος, ο Μενδενίτσης Διονύσιος και ο Λιδωρικίου Ιωαννίκιος καθώς και Αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής και ο Ιεροδιάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς. Χωρίς να ξεχνάμε την ηρωική θυσία του εθνομάρτυρα Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα, που έγινε στην αρχή του αγώνα και έμεινε κάπως παραγκωνισμένη απ’ τους κατοπινούς ιστοριογράφους.
____ Ωστόσο όμως, παρεισέφρησαν κάποια στοιχεία μέσα στο κείμενο, που επηρέασαν έμμεσα και κατέφθαναν σκέψεις, για τις σχέσεις της εκκλησίας με το υπό σύσταση Κράτος.
____ Αν και στην αρχή δεν έγινε αντιληπτό, έμελε στην πορεία να εξελιχθεί σε μείζον θέμα, που απασχόλησε τη χώρα έως το 1850 με την έκδοση από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως του τόμου για το Αυτοκέφαλο της εκκλησίας της Ελλάδος. Βέβαια μερικές πτυχές αυτού του θέματος φτάνουν ακόμα και ως τις μέρες μας.
____ Κατά τον πρώτο χρόνο της επανάστασης, δεν ανακινήθηκε ζήτημα σχέσεων εκκλησίας και πολιτείας, ούτε από τους πολιτικούς ούτε από τους ιεράρχες. Οι ιεράρχες εξακολουθούσαν να διοικούν και να ποιμάνουν τις επαρχίες υπό αστασικό καθεστώς της κανονικής εξάρτησης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
____ Οι επαναστατημένοι, δεν κατανοούσαν την εξέγερση σαν αφετηρία ανατροπής των παραδοσιακών δομών της θεοκεντρικής ελληνορθόδοξης κοινωνίας, στα πολιτειακά πρότυπα των ανθρωποκεντρικών δομών που επέβαλαν οι ορθολογιστές στη δυτική Ευρώπη.
____ Παρά το γεγονός πως στα επαναστατικά κείμενα (νομοθετήματα) δεν περιελήφθησαν διατάξεις με κανονιστικό περιεχόμενο για τις σχέσεις εκκλησίας και πολιτείας, ωστόσο οι παρενέργειες απ’ την εισαγωγή κάποιων διατάξεων που αφορούσαν την εκκλησία, ιδιαίτερα αυτές που περιελήφθησαν στο έκτο τμήμα με τον τίτλο «ΑΠΟΠΛΗΡΩΜΑ», όπου έβαζε τον ιερό κλήρο στη έγκριση της Εθνικής Βουλής. έγιναν αισθητές από το δεύτερο χρόνο της επανάστασης, όταν αναδείχτηκε το ζήτημα της χειροτονίας αρχιερέων, λόγω θανάτων, όπως του μακαριστού Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα.
____ Γράφει χαρακτηριστικά «Α΄ - Ο Ιερός κλήρος της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος είναι εις χρέος να λάβη μέρος, με όποιον τρόπον και ο λοιπός της Ελλάδος κλήρος, εις όσα μεταγενέστερα τον Ιερόν κλήρον της Ελλάδος αποβλέπουσι γενικώς, και εν ειδήσει της Εθνικής Βουλής.
____ Β΄ - Οποίαν μεταγενεστέραν διάταξιν λάβη ο Ιερός κλήρος, αν επικυρωθή από την Εθνικήν Βουλήν, ανεξετάστως δέχεται η Ανατολική Χέρσος Ελλάς.» δηλαδή, για την ισχύ των αποφάσεων της ιεραρχίας του κλήρου, προτάσσεται, όχι στη νομιμότητα των ιερών κανόνων, αλλά η διακριτή ευχέρεια για επικύρωση από την εθνική βουλή των αποφάσεων της ιεραρχίας. Με άλλα λόγια έχουμε Νομοκρατούσα πολιτεία. Βέβαια, το πρόβλημα αυτό φάνηκε καθαρά, αργότερα επί Βαυαρών του Όθωνα.
____ Αλλά για να έρθουμε πάλι στην αρχή του αγώνα. Με την κήρυξη της επανάστασης, διακόπηκε η απ’ ευθείας επικοινωνία των ιεραρχών που βρίσκονταν στις επαναστατημένες περιοχές, με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
____ Είναι δε επίσης γνωστό, πως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ πριν οι Τούρκοι τον κρεμάσουν -για ευνόητους λόγους- καταδίκασε την επανάσταση κι αφόρισε τον αρχηγό Αλέξανδρο Υψηλάντη. Ο Σουλτάνος ζήτησε από τον Μουφτή της Πόλης, την έκδοση Φετφά, ώστε να μπορεί -σύμφωνα με το μουσουλμανικό δίκαιο- να προβεί σε γενοκτονία των επαναστατημένων ραγιάδων. Η ενέργεια του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ για αποκήρυξη της επανάστασης κι ο αφορισμός των πρωτεργατών, απέτρεψε τον Μουφτή να εκδώσει Φετφά, με αποτέλεσμα να αποφευχθεί η γενοκτονία των Ελλήνων στις επαναστατημένες περιοχές.
____ Αντικειμενικά όμως δεν μπορούσε να υπάρξει καμία επικοινωνία των επαναστατημένων αρχιερέων με το Πατριαρχείο. Αλλά έπρεπε να αναζητηθεί μια λύση, ώστε η εκκλησία να υπακούει στους ιερούς και μόνο κανόνες αυτής. Επίσης το γεγονός, πως η περιουσία της εκκλησίας τέθηκε κατά κάποιον τρόπο, στη διάθεση της επανάστασης, περιέπλεξε στην πορεία τις σχέσεις της εκκλησίας με την πολιτεία.
____ Δε θα ήθελα να σας κουράσω περισσότερο με το θέμα των σχέσεων εκκλησίας και πολιτείας, όπως καταγράφηκε στα πρώτα νομοθετήματα. Άλλωστε από μόνο του έχει τεράστια έκταση και έχουν γίνει πλήθος νομικών και θεολογικών ερμηνειών κι αναλύσεων.
Ωστόσο θα ήθελα να αναφερθώ λίγο, στο θέμα της πίστεως των επαναστατημένων προγόνων μας, χωρίς να εισέρθω στις διατάξεις του κειμένου της Νομικής Διάταξις του Αρείου Πάγου, αυτά θα τα αφήσουμε για τους ειδικούς επιστήμονες, είτε νομικούς είτε θεολόγους.
____ Εκείνο όμως που θα ήθελα να αποτυπώσω κλείνοντας, είναι το πνεύμα της εποχής εκείνης για το θρησκευτικό συναίσθημα, όπως το αντιλαμβάνονταν οι αγνοί πολεμιστές τα χρόνια της επανάστασης.
____ Και θα το κάνω, μέσα από το κείμενο του συμπατριώτη μας, του Στρατηγού Μακρυγιάννη.
____ Περιγράφει με γλαφυρό ύφος ο Μακρυγιάννης, τη στιχομυθία που είχε με τον Γάλλο περιηγητή Μαλέρμπη, όταν ο τελευταίος πήγε να τον συναντήσει, ύστερα από σύσταση του Κωλέττη.
____ Γράφει ο Μακρυγιάννης:
«Έρχονται με ρωτάνε δια τον Μακρυγιάννη. Τους λέγω
«Εγώ είμαι».
Μου λέγει ο διερμηνέας τους. «με γελάς.
Του λέγω. Σα σε γελάω, σύρε να τον βρήτε».
Τότε αφού τους είπα «είμαι εγώ» - ήταν κι’ άλλοι άνθρωποι και τους είπανε και τους βεβαίωσαν – τότε μου δίνουν το γράμμα. Αφού το διάβασα το γράμμα, μου λέγει αυτός ο σοφός άντρας ότι «Δεν έλπιζα ναύρω σε τοιούτη κατάστασιν έναν αγωνιστή της Ελλάδος.
του λέγω. Καλά τον ηύρες ή αχαμνά;
όχι να είναι σ’ αυτείνη την αχλιότη.
του λέγω. οι ευεργέτες μας οι Ευρωπαίγοι έτζι θέλησαν να μας κάμουν εμάς τους αγωνιστάς. όμως τους φίλους τους και κόλακές τους τούς ευτύχησαν πολλά καλά. Οι τίμιοι θέλουν να ζήσουν και αυτείνοι εις την ματοκυλισμένη τους γη κι αγωνίζονται και κοπιάζουν να υπάρξουν κι αυτείνοι εις την κοινωνία όσο έχουν τ’ αμανέτι του Θεού εις το σώμα τους[1] και είναι ζωντανοί. Όταν πεθάνει ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη από τίποτας. Μ’ όλον τούτο τώρα, όπου ζούμεν, όλοι οι τίμιοι Έλληνες ευκαριστούμεν τους Φιλέλληνες εις τον κόπον όπου έλαβαν δια να μας σκηματίσουν κ’ εμάς έθνος, όπου ήμαστε τόσους αιώνες ’σ ενός λιονταργιού τα νύχια.
Μου λέγει, ένα θα σας βλάψη εσάς, το κεφάλαιον της θρησκείας, όπου είναι αυτείνη η ιδέα σ’ εσάς πολύ τυπωμένη.
Δια τούτο είπα κ’ εγώ ότι ευκαριστούμεν τους ξένους προστάτες μας, ότι είδαμεν την διάθεσίν τους εις αυτό το κεφάλαιον. Ότι δεν τους δίνουμεν χέρι οι Έλληνες, ότι δεν κάνομεν την όρεξή τους, και μας κατατρέχουν και αυτείνοι και οι εδικοί μας όπου μας κυβερνούν τοιούτως κατά της συνβουλές των πρέσβεων κι’ αδικούνε όλους εμάς τους αγωνιστάς.
Και σκάβομεν και ταλαιπωριώμαστε κι άλλοι δεν υποφέρουν την καταφρόνεση και πάνε σε κακές στράτες. Και τους πιάνουν αυτείνοι οπούχουν την εξουσία και τους κρένουν με τον νόμο τον δικόν τους και βάνουν το κοπίδι, όπου μας έστειλαν οι φωτισμένοι και ήμεροι άνθρωποι της Ευρώπης και κόβουν εμάς τους αγρίους Έλληνες.
Και είναι τόσοι κομμένοι, κι όλα τα μπουντρούμια των Βενετζάνων και οι χάψες γιομάτες. Και ποιοι είναι αυτείνοι οπού σκοτώνονται και είναι χαψωμένοι; Όλοι οι αγωνισταί. Όλο από ’κείνους οπού βάστηξαν την θρησκεία τους τόσους αιώνες με τους Τούρκους και τους κάναν τόσα μαρτύρια και την βάστηξαν και λευτέρωσαν και την πατρίδα τους αυτείνοι με την θρησκεία τους, όπου ήταν πεντακόσιοι Τούρκοι εις τον αριθμό κι ’αυτείνοι ένας και χωρίς τα αναγκαία του πολέμου και την μάθησιν οι περισσότεροι και τα’ άρματα τους δεμένα με σκοινιά.
Και η πίστη εις τον Θεόν – λευτέρωσαν την πατρίδα τους. Και οι φίλοι εσάς των ξένων δικοί μας κυβερνήται, όπου μας κυβερνούν, θέλουν να την ξανασκλαβώσουν.
Όμως από τούτο όπου ακούγω κι από την ευγενείαν σας, του κάκου κοπιάζει η Ευρώπη, όπου επιστηρίζει τους τοιούτους ανθρώπους. Όσο να καταστρέψη την αρετή, δεν σώνεται. ότι χωρίς αρετή και θρησκεία δεν σκηματίζεται κοινωνία, ούτε βασίλειον. Και πράμα τζιβαϊρκόν πολυτίμητο, όπου το βαστήξαμεν εις την τυραγνία του Τούρκου, δεν το δίνομεν τώρα, ούτε το καταφρονούμεν οι Έλληνες.
Η εύγενεία σου απαρατιέσαι από την θρησκείαν σου; Κι αν γυρίσω εγώ και οι άλλοι, πως θα μας θεωρήσης τίμιους ανθρώπους εσύ ο τίμιος; Και τι έχεις εσύ δια μένα τι δοξάζω εγώ; Και διατί να φροντίζω εγώ δια σένα τι δοξάζεις; Ο Θεός ας θεωρήση του κάθε ενού την γνώμη, είναι φροντίδα αυτεινού.
Σε παρακαλώ, ένα παρόμοιον να μην το ειπής αλλουνού Έλληνα, ότι θα βλαφτής. Εμένα όπου μου το είπες σούδωσα την απάντηση κι όχι του λόγου σου να μου το ειπής δεν σ’ ακούγω, αλλά κι ο Θεός ο δικός σου να μου το ειπή, δεν σαλεύει το μάτι μου! Να μην το ειπής αλλουνού κι ’αντέσης!»
Τελειώνοντας, θα μου επιτρέψετε να τονίσω, πως το μυροβόλο μήνυμα της επανάστασης του 1821, που εορτάζεται σήμερα, με περισσή υπερηφάνεια απ’ άκρου σ’ άκρου στη Πατρίδα μας, είναι πάντα επίκαιρο και επιβάλλεται σε μας τους Έλληνες ν’ ανατρέχουμε διαρκώς στις ρίζες μας, απ’ όπου θα αντλούμε διδάγματα απ’ τα κατορθώματα, κι αν θέλετε και απ’ τα λάθη των προγόνων μας, για να πορευτούμε με σύνεση στο παρόν και το μέλλον.
Αν –όπως λέγεται– ο πόλεμος και τα πολεμικά γεγονότα είναι άσκηση πολιτικής με άλλα μέσα, σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, βιώνουμε το αντίθετο, πως και η πολιτική είναι πόλεμος με άλλα μέσα, γι’ αυτό επιβάλλεται, ο λαός να υπενθυμίζει διαρκώς προς τους πολιτικούς το χρέος τους.
Και επειδή η ιστορία επαναλαμβάνεται, καλόν είναι να γνωρίζουμε την ιστορία μας, γιατί λαός που ξεχνά την ιστορία του, είναι καταδικασμένος να την ξαναζήσει και μάλιστα σε χειρότερη μορφή.
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1) Μαμούκα Ανδρέα, Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλος του 1832, τομ. Α΄ εν Πειραιεί 1839.
2) Μανίκα Κων/νου, Η Διαμόρφωση των Σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας στη Νεώτερη Ελλάδα (1821-1852) – Ιστορική και Κανονική Θεώρηση των Θεσμικών Πλαισίων της πολιτειοκρατείας, Α – Η Περίοδος της Επανάστασης, εκδόσεις Παρρησία, Αθήνα 2008.
3) Τρικούπη Σπυρίδωνος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμοι Α΄-Β΄-Γ΄-Δ΄, εν Λονδίω αωξά.
4) Καλονάρου Πέτρου, Ιστορία της Πόλεως Αμφίσσης (απόδοση: Κωνσταντίνας Βάρσου), έκδοση συλλόγου απανταχού Αμφισσέων, Άμφισσα 1997.
5) ΑΠΑΝΤΑ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, παρουσίαση-σχόλια Δημήτρη Φωτιάδη, εισαγωγή – επιμέλεια Έλλης Αλεξίου, πρόλογος Γιάννη Βλαχογιάννη, ιστορικές εκδόσεις 1821, τόμοι 1-2-3.
[1] Την ψυχήν. Αμανέτι κυρ. ενέχυρον (τουρκ.).
